Warqad loo Diray David Skrbina, Abriil 5, 2005.

“Qormadan waa turjumid ka timid Buugga “Adoonsiga Tiknoolajiyada”. Dhiganuhu waa qoraalo urursan oo uu leeyahay qoraaga Theodore J. Kaczynski. Buugga waxa uu awoodda saarayaa canaanta iyo ka-dayrinta nolosha casriga ee uu hoggaanka u hayo Tiknoolajiga iyo mashiinada caqliga leh, isaga oo cabirka ka qaadanaya nolosha qadiimka ah iyo hal abuurkii hore.”

Horaysaba,  waxa lagu sii dhawaanayaa suuragalnimada  ah in  kombiyuutaradu gaadhi doonaan heerka garashada Bini aadamka marka la gaadho sanadka 2029, taasi oo aan filayo inay ku beegan tahay wakhtigii uu saadaaliyay Ray Kurzweil. In kasta oo aanan lahayn khibrad farsamo  oo aan  ku soo bandhigo aragti  ku saabsan mowduucan, hadana fikir ahaan waxaan qabaa in aan tani dhici doonin ilaa la dhaafayo sanadka 2029. Qiyaastayda badankeedu waxay ku salaysan tahay  xaqiiqda ah in khibaradaha farsamo ay dhayalsanayaan wakhtiga la gaadhayo  horumar arintan la xidhiidha. 

Sanadkii 1970, khubarada Kombiyuutarku waxay saadaaliyeen in Kumbuyuutarradu 15 gudahood ku dhaafi doonaan heerka garashada/caqliga ee aadanaha, waxaana cadaatay in aan taasi dhicin oo saadaashaasi dhicisowday.  Malahayga, waxa suurtogal ah in Mashiinad caqliga ah (Robots) dhaafi doonaan heerka caqliga/garashada ee aadanaha.  Anigu waxa kaliya oo aan walax ahaan u aaminayaa in maskaxda aadanaha ay u shaqeyso oo keliya sida ku xusan shuruucda Fisigiska iyo kimistariga.

 

Si kale haddii loo dhigo, marka  maskaxda Aadanaha looga shidaal qaato mashiinada caqliga leh,  waxa suurtogal ah in iyada lafteeda loo sii badiyo hab dad-samee ah (artificial). Haddaba, haddii maskaxda la badin karo sida maskaxda mashiinada, (kordhinta shaqada maskaxeed ee mashiinada oo kale), waxa hubaal ah in mar walba la sii horumarin karo maskaxdana.

 Paul Ehrlich waxa uu ku qoray buuggiisa "The population Bomb", waxa aan u maleynayaa in ay macquul tahay in nidaamyada Tiknoolajiyadu ay ugu danbayn u socdaan inay sababaan masiibo maaddi ah, balse uma maleynayo inay abuuri karto halis maaddi ah oo  aad u saraysa oo heer caalami ah labaataneeyada sano ee inagu soo fool leh sida dadka qaar rumaysan yihiin. Markale, ma lihi khibrad farsamo oo lagu saleeyo aragtida noocan oo kale ah.

 Dabayaaqadii 1960-yadii waxaa jiray dad aqoon u leh mawduucan Tiknoolajiyada iyo hilaadintiisa oo saadaal aad u xun ka sameeyay mustaqbalka dhow". Kooxdan saadaalintoodu ma ahayn mid ka madhan maandooriye, (waxa laga yaabaa inay adeegsadeen maandooriyee qiyaastii markii ay dhisayeen saadaashan, taas oo keeni karta saadaal la yaab leh oo rumawoda ama mid aan sinaba u rumoobin). Waxay saadaaliyeen saameynta kordhoka heerkulka kawnka ee ay sababaan Gaasaska cagaaran.

 

Waxa kale oo ay saadaaliyeen caabuqyada faafaha, waxaana ina haleelay masiibada HIV AIDS.  Laakiin gebi ahaanba cawaaqibka  ka dhalanaya korodhka tirada dadyawga aduunka iyo isticmaalka aan xisaabta lahayn ee Kheyraadka dabiiciga ah ma gaadhin, mana u dhawayn heerka ay saadaliyeen khabiiradu. 

Sidaas si la mid ah, waxa kale oo jira farqi u dhexeeya khuburadii (Khubarada saadaasha oo ay ula baxeen Nebiyo) saadaashooda ku magacaaban qiyaamaha ee 1960-kii iyo aragtida  dadka kale sida Bill Joy iyo Martin Rees. Paul Ehrlich iyo  qaar badan oo ka mid ah  saadaaliyeyaashii sanadihii 1960-kii waxay ahaayeen kooxo bidixda fog ah, sida aynu ka dheregsanahayna kooxdani waxay mar walba raadiyaan cudurdaar kasta oo lagu canaannayo bulshada wakhtigaas nool iyo horumarkeeda.

 

Sidaas darteed, dhaleecayntoodu waxay u badan tahay mid la buunbuuninayay. Inta aan ogahay Bill Joy iyo Martin Rees ma aha kooxaha bidixda fog ee saadaashan oo kale curin kara, waana farsama-yaqaano ku sifoobay jacaylka Tiknoolajiyada, oo u go'ay inay noqdaan dad ku taxan aqoonteeda. Kooxdan (Technophile) lagama yaabo inay dhiirigaliyaan ama buunbuuniyaan khatarta Tiknoolajiyada.

 

Markaa waxaa laga yaabaa inaan dareemayo garasho-darro aan ka qabo in khatarta masiibada maaddiga ah ee Tiknoolajiyada ee inagu soo aaddan ay ka yar tahay marka loo eego aragtida iyo malaha  ay qabaan Joy iyo Rees.

 

Falcelinta kor ku xusan waxaan ugu talagalay in aan ku caddeeyo arrimaha aan kaga hadlay warqaddaydii 17 April 2005. Hadda waxaan jeclaan lahaa inaan si gaar ah uga hadlo qodobbada lagu sheegay warqadahaaga. Marka hore waxaad wax ka qortaa: "Fanka, Muusiga iyo Diinta, kuwaas oo  dadka intooda badani u arkaan inay yihiin guulo bini aadaminimo oo run ah, oo muhiim ah.  Waxay iila muuqataa inaad hoos u dhigayso guulo kasta oo caynkaas ah oo dadku gaadhayo, taa bedelkeedana aad ku doodayso in la tuuro guulahaas. Sida dad badani qabaan Fanka iyo suugaantu waa wax aan ka badnayn aalad aan dhib lahayn oo lagu kicinayo shucuurta dadka sida .

 

Waxay ila tahay in Ellul arintan wax badan ka yidhi, laakiin weligay ma odhan Fanka iyo Suugaantu kuma filna wax ka badan inta aynu soo sheegnay. Si kastaba ha noqotee  anigu uma ololeeyo tuurista Fanka iyo Suugaanta. Waxaan yaqiinsanahay in luminta farshaxanka, Fanka iyo Suugaanta ay keenayso cawaaqib hoos u dhigaysa  nidaamka Tignoolajiyada. Hadaba, inaga baabi'inta Fanka iyo Suugaantu maaha yoolkeedana.

 

 

Waxa lagu doodi karaa in Fanku uu caafimaad xumo ku hayo bulshada casriga ah, taas bedelkeedana bulshooyinkii hore ee fan-yahanka ahaa ka caafimaad wanaagsanayeen kuwan hadda ee fanka ku falaaday. Waxaad ku andacooneysaa in marka laga hadlayo  bulshadeena "fanka ay dadka intooda badan u arkaan inuu yahay guulo run ah oo muhiim ah oo bini'aadminimo", laakiin immisa jeer ayay dadka intooda badani booqdaan madxafka Farshaxanka, dhagaystaan ​​muusiga qadiimiga ah, ama akhriyaan suugaan xaqiiqo ku dhisan?, waa dhif iyo naadir.

 

Intaas waxaa dheer, xitaa haddii aan ku darno fanka muuqaalada/sawirada gacansiga, telefishinada, sheekooyinka fudud iyo wixii la mid ah oo ka mid ah Farashaxanka,  kaliya tiro yar oo dad ah ayaa maanta si firfircoon uga qaybqaata Fanka, kuwaas oo ay u tahay xirfad  ama hiwaayad ahaan. Dadka intooda badan waxay Fanka iyo Farshaxanka uga qaybgalaan kaliya inay daawadaan, halka kuwa kale quutaan Fanka iyo Farshaxanka.

 

Dadyowga hore laftoodu waxaa laga yaabaa inay leeyihiin khabiiro ku takhasusay Fanka  iyo Farshaxanka qaarkii,  qaybgalkooda firfircoonina waxay u egtahay inay  dhexdooda aad ugu faaftay marka loo eego adduunka casriga ah. Tusaale ahaan; qaar ka mid ah qoomiyadaha pygmiyada  ee Afrika, qof kastaa wuxuu ka qaybqaatay heesaha iyo qoob ka ciyaarka marka la xafladaynayo.

 

Schebesta, ka dib markii uu sharraxay qoob-ka-ciyaarka qolada Mbutipygmies, "angeborene Schauspielkunst" (farshaxan riwaayadeedka hiddo-raaca ah),iyo Muusigooda, waxa uu yidh "Halkan ma geli doono faahfaahin dheeraad ah oo ku saabsan farshaxanka iyo fanka Mbuti, nooc kasta oo u yahay,  sababta oo ah waxaan rabay oo kaliya inaan muujiyo muhiimadda ay waxaas oo dhan u leeyihiin nolol maalmeedkooda.

 

Halkan waxa ka furmay ilo quudiya tamarta nolosha ee  dadkii hore taas oo iftiiminaysa, si wacana u qurxisa noloshooda kaynta, noloshaas oo haddii  fan jirin noqon lahayd mid aad u adag. Taasi waa sababta Fanka Mbuti ugu heellan yahay raaxada nolosha. Bal waxaad tan barbar dhigtaa bulshadan casriga oo dadka intooda badani ay ka qayb qaataan fanka  kaliya iyaga oo daawanaya filimada Hollywood ah, akhrinta joornaalada caanka ah ama buugta sheekooyinka fudud ah, iyaga oo dhegaha ku aadinaya dhawaqa raadiyaha/sameecadaha.

 

 

Run ahaantii, in badan oo ka mid ah Fankii hore waa caydhin, balse maaha dhamaantii. Waxa hubaal ah inaad aragtay sawir-gacmeedyada quruxda badan ee laga helay gidaarada godad ku yaal Galbeedka Yurub, iyo polyphony-ga Afrikaanka ah oo ay aad ula dhacsan yihiin ardayda Muusigu. Dabcan, ma jirin bulsho hore oo casri ah oo lahayd Farshaxan ku habboon baaxadda iyo horumarinta faneed ee bulshada casriga  ee maanta.

 

Doodda aan halkan ku isticmaalayaa waa midda la xidhiidha tusaalahan. Daanyeerka iyo lawska. Markii aan yaraa, aabbahay waxa uu iiga sheekeeyay farsamo lagu soo qabto daayeerka. Waxaad soo qaadanaysaa dhalo quraarad ah oo afkeedu cidhiidhi yahay, taas oo aanu daanyeerku gacantiisa dhaafin karin/galin Karin marka uu gacantiisa duubo, balse ballaadhan  si uu daayeerku gacantiisa oo furan u galin karo.

 

Waxaad ku ridday laac, markan waa laws. Daanyeerku waxa uu soo gaadhi doonaa dhalada, waxaanu gacantiisa ku soo qabanayaa lawskii isaga oo gacantiisa oo si fidsan u galinaya dhalada soo qabanaya lawska, ka dib waxa  uu  ogaanayaa inaanu gacanta ka soo bixin karin dhalada marka uu gacanta ku dhigo lawska. Hunguri aawadii ma sii daynayo lawska, ka dib waxa kuu fudud inaad qabato inta uu halkaas ku xaniban yahay. Sababta qabashadiisa fududaynaysaa waa diidamiisa iyo imaan-xumadiisa ah in uu aqbalo in uu lumiyo xabada lawska ah ee gacantiisa ku xanibtay dhalada, ka dib wakaas wax walba lumiyay ee la qabtay.

 

Ha dheeraato ama ha dhawaatee, haddii aynu sii wadno hab nololeedka casriga ee dhanka Tiknoolajiyada waxay u badan tahay in Kombiyuutaradu ina bedelaan, shaqo ahaan. Maxaad u malaynaysaa in mashiinadu faa'iido u yeelan doonaan Fanka, Suugaanta, iyo Muusigga?. Waa maxay sababta aad u aaminsan tahay in dadka mustaqbalka ay  u dhego nuglaan doonaan fanka, muusigga, iyo suugaantii hore?

 

Durba fankii hore waxa si weyn u bedelay warbaahinta madadaalada ee caanka ah wakhtigan, kuwaas dhirbaaxo aad u daran ku dhuftay fanka iyo farshaxankii hore, noloshii horena ka dhigay mid caajis ah oo wakhtigeedii la dhaafay.

 

Suugaanyahanada Shakespeare iyo Cervantes alifay, "Vermeer and Frans Hals painted" kaas oo ay ugu talagaleen dadka caadiga ah, balse aan khusaynin dadka indheergaradka ee tirada yar. Bal is waydii, wakhtigan imisa qof ayaa weli akhriya dhigaalka ama farshaxanka Shakespeare iyo Cervantes iyaga oo waliba ka mid ah koorsada kulliyaddahooda? Immisa ayaa sudhay darbiyadooda dib u cusboonaysiinta sawir-gacmeedkii hore?

 

Haddii jinsiyadda bini'aadamku ay sii jirto 200 oo sano danbe, ma la heli doonaa dad qadarin doona Farshaxanka, Muusikada, iyo Suugaanta iyo dhaqankii hore? Aad ayaan uga shakisanahay intaas dhici doonto. Markaa haddii aynu hab nololeedkan casriga ah sii wadno ilaa wakhti dheer waxay u badan tahay inaynu lumin doonno dhaqankii faneed ee reer galbeedkii hore, waxaana hubaal ah inaynu lumin doonno wax badan oo ka sii qiimo badan.

 

Dib u gu laabo tusaalihii sheekadii aynu soo qaadanay. Ka soo qaad inaynu ku jirno halka Daanyeerka, waxa inoo fiican inaynu lawska sii dayno intii aynu wax walba lumin lahayn, inaga oo gacanteena ku xanibayna hal xabo oo laws ah.  Haddii nidaamka nololeed  dumo ka hor inta aan xeedho iyo fandhaal kala dhicin, waxa imanaysa inaynu  xejisano dadnimadeena iyo ruuxda aan ku qadarin karno fanka, Suugaanta iyo Muusiga.

 

Waa waajib  in la sii hilaadiyo in dadku ay sii wadi doonaan abuurista fanka, suugaanta, iyo muusikada sidii ay had iyo jeer ahaan jireen waagii hore, iyo in shaqooyinkii tayada sare lahaa ay marar badan oo kale soo ifbaxaan.

 

Fanka, Suugaanta, iyo Muusiga waad ka warantay. Waxa aan aad ula yaabay in aad diinta u aragto wax aynu ku waayi doono burburka ilbaxnimada casriga ah, maadaama oo ilbaxnimada casriga ahi ay caan ku tahay cilmaaniyad. Sahamiyaha iyo dhaqanyaqaan sare Vilhjalmur Stefansson ayaa qoray: "Waxaa marar badan la maqlaa odhaah ah in aan weli la helin dad dunida ku nool oo kuwaas oo nolol ahaan aad u hooseeya oo aan haysan diin.

 

Qaddiyadani waa mid run ah, laakiin fikradd ahaan waxay u badan tahay in la sawiro inay tahay marin habaabin. Run ma aha oo kaliya in aanay jirin dad nolol ahaan aad u hooseeya oo aan diin haysan, balse waxa sida oo kale run ah markasta oo aad hoos u sii dhugato dhaqanka aadanaha aad ogaanayso in dadku diiniyiin yihiin.

 

Natiijada indha-indhaynta ah ee uu sameeyay Stefansson ma ahan mid sax ah, laakiin waxa hubaal ah in  bulshooyinkii hore door diineed oo balaadhan ka ciyaareen nolosha marka la barbardhigo bulshooyinkan casriga ah.

 

Tusaale ahaan; Colin Turnbull waxa uu caddeeyey inta ay leegtahay dareenka diimeed ee lagu dhex daray nolol maalmeedka qoomiyadaha  Mbuti pygmies  iyo Hindida Waqooyiga Ameerika waxay lahaayeen nolol diineed taa la mid oo si qoto dheer oo lagu dhex milay jiritaankooda maalinlaha ah, marka la barbar dhigo nolosha diimeed bulshada casriga ah.

 

Caqligoodu fiqi ahaan iyo xeeldheernimo ahaan waa mid eber ah; waxa laga yaabaa inay tagaan kaniisada maalmaha Axada, laakiin usbuuca intiisa kale waxay isku maamulaan dhaqankooda kaas oo si gaar ah ugu xidhan cilmaaniyada.

 

Waxaynu ugu yeedhi karnaa boos-celin waayo waxaa suurtogal ah in dib-u-soo-nooleynta diintu ay ka dhacdo adduunka casriga ah, laakiin dhab ahaantii waxaan rajeynayaa in nooca diinta kook ee uu maqaalkiisa ku tilmaamay Moyers aanay ahayn nooca diinta ay saaxiibabadu ka shallayn doonaan khasaaraheeda haddii nidaam-nololeedku burburo. Markan astaantaas diintu waa mid aan caqli-gal ahayn, dulqaad la'aan, iyo xitaa nacayb darteed.

 

Waxaa xusid mudan in hadda dhacdadan oo kale dhex curatay  diinta Hinduismka. Dabcan waan wada ognahay waxa ka socda Islaamka dhexdiisa. Midkoodna waa inaanay inaga yaabsan. Mid kasta oo ka mid ah diimaha waaweyn ee adduunka waxay sheeganayaan inay iyagu si  gaar ah u leeyihiin runta, ilaa iyo intii ay diintoodu timidna waxay ahaayeen isha iyo salka khilaafaadkooda, Diimaha waawayn waxa inta badan ka dhex-dhaca khilaafyo khatar ah.  Diimaha qadiimka ah, si ka duwan kuwa hada jira, guud ahaan waxay lahaayeen dulqaad iyo syncretistic (kulminta diimaha, dhaqamada iyo falsafadaha kala asalka ah), ama labadaba. Ma garanayo wax dagaal diimeed ah oo ka dhex jira kuwii hore.

 Markaa haddii saaxiibkaa uu rumaysan yahay in diimaha casriga ahi ku dhex lumayaan burburka nidaamka  nololeed ee casriga ah (waa aragti muujinaysa nasiib darro,  waxaanan u malaynayaa inuu shaki badan qabo qoraagu),  balse aniga iima cadda sababta uu uga qoomameynayo. Waxaad ii akhriday sidii aniga oo u haysta in "in hadda ka gudubnay qaddiyadaas. 

Aniga aragtidayda maaha, laakiin waxay ahayd in la sameeyo dib u habayn wax ku ool ah. Uma malaynayo in dibuhabayntaasi ay weligeed ahayd doorasho ama hawl la heli karo. Kacaankii Warshadaha iyo horumaradii lagu guulaystay waxay ka dhasheen hawlgalkii xoogag taariikhi ah oo ahaa “ujeedo leh” (eeg warqaddaydii 10-kii December 2004), dib-u-habayn iyo kacaan midna kama hor istaagi Karin fulinta. 

Si kastaba ha ahaatee, waxaa laga yaabaa inaan hadda ku soo dhowaaneyno daaqadda fursadda ilaa inta ay suurtoobayso in la dilo nidaamka tiknoolajiyada horumarsan ee wakhtigan. 

Bal Noole fudud oo baahsan xajmi ahaan sida gooryaanka dhulka way adagtahay in si fudud loo dilo. Waxaad u kala goyn kartaa oo qaybo yaryar, qayb kastaana waxay dib ugu abuurmi doontaa dirxi cusub. Naflayda  kakan sida naasleyda oo kale waa ay fududahay in la dilo. Dharbaaxo ama mindi ku dhacda xubin muhiim ah, hoos u dhac daran oo heerkulka jidhka ah haleesha, ama arrimo kale oo badan ayaa dili kara naasleyda. 

Waqooyi-galbeed ee qaarada Yurub qarnigii 18aad waxay u diyaar garoobeen Kacaankii Warshadaha. Dhaqaalaheeda ayaa ahaa mid fudud oo baahsan sida noolaha sare ku xusan ee gooryaanka dhulka oo kale. Xitaa haddii ay dhacdo masiibo wayn sida in dagaal ama kacaankuba baabi'iyo kala badh tirada dadweynaha, sida oo kale burburo kala badh kaabayaashii dhaqaaluhu, dadka inta badbaaday waxay awoodi lahaayeen inay soo ururiyaan qaybaha yaryar noloshooda soo hadha si ay dibu abuuraan wax kasta oo burburay si ay dib ugu helaan dhaqaalahooda.

 

Dhanka kale, nidaamka teknoolojiyadda ayaa sii kordhaya si u abuuro hal xarun dhexe, oo u dhiganta noole caalami ah oo qayb kastaa ay ku tiirsan tahay shaqada guud. Si kale haddii loo dhigo, nidaamku wuxuu u sii ekaanayaa sidii noole adag oo si fudud loo dili karo sida naasleyda oo kale. Haddii nidaamku mar si xun u burburo wuu  dhiman lahaa," dib-u-dhiskiisuna wuxuu noqon lahaa mid aad u adag. Dadka qaar baa aaminsan in dib-u-dhiska nidaamka adagi aanu xataa suurtogal ahayn. Tusaale ahaan, sidan waxa aaminsan cirbixiyeenka caanka ah ee Fred Hoylc. Haddaba fikradayda.

 

 W/T: Maxamed M. Jaaj