Maxay dadku ugu dhacaan Dabinka Tuugada Online-ka wax ku dhaca (Online scamming).

Si gaar ah nooca beryahan danbe Somalida lacagaha xad-dhaafka ah lagaga dhacay ee loo yaqaan “advance Fee Schemes”.

Sanadahan u danbeeyay waxa dunida ku soo batay Tuugada online-ka wax ku dhacda. Tuugada online-ku (online scammers) ku dhacdaa waa mawduuc caalami ah oo dunida oo dhan ka jira, sanadkiina waxa hab online ah lagu dhacaa malaayiin Dollar. Sanadkii 2024 waxa la qiyaasay in lacagaha Tuugada online ku dhacdaa ay gaadheen hal Tiriliyan. Hadaba, Somaalida waxa sanadahan danbe ka mid noqotay dhibaneyaasha lacago badan lagaga dhacay barnaamijyo been abuur ah oo loo ekaysiiyay ganacsi maalgalineed oo sharci ah. Barnaamijyadaasi waa kuwo been ah, inta badana qofka aqoonta aasaasiga ah ee maaliyada iyo Tiknoolajiyada wax uun ka yaqaan wuu fahmi karaa in barnaamijyada noocan ahi yihiin kuwo tuugo leedahay oo xoolaha dadka lagu dhacayo.

 

Dadka waxa laga qaado lacago horumarin ah (upfront fees), ka dibna waxa la soo bandhigaa xulashooyin qiimahoodu kala duwan yahay oo qofku maalgashanayo isaga oo loo balan qaadayo faa’iido badan oo degdeg ah. Faa’iidadan wakhtiyada hore qofku wuu helayaa ilaa dabinka lagu soo hoobanayana way bixiyaan lacagaha ay ku sheegeen faa’iidada. Qodobka ugu culus ee ay tahay inaad ku aaminto waa in laguu sheegayo in raasamaalkaagu faa’iido %100 ah kuu dhalayo ama ka badan muddo kooban “Overnight return on investment”.

 

Todabaadkan, Barnaamijka AGA oo dad badani lacago ku maalgashadeen hawada ka baxay sidaana dadkii lacagahoodii ku waayeen. AGA oo ah nooc Barnaamij oo dadku lacag ku maalgashadeen si ay faa’iido u helaan. Waxa uu ka mid yahay noocyada Tuugada online-ka ugu caansan ee loo yaqaan “advance fee scheme” scams.

 Hadaba, su’aashu waxay tahay Maxay dadku ugu dhacaan dabinka Tuugada Online-ka ah?

 1.    Damaca faa’iido-doonka degdeg ah ee dadka (overnight rich desire).

 Dadku abuur ahaan waa faa’iido doon firfircoon. Kooxahani waxay kulmiyeen doonista dadka ee ah inay dadku dabci ahaan yihiin kuwo iimaankooda lacag samayntu sarayso marka loo sheego in wakhti kooban aduun badan lagu samaynyo iyo xirfadooda samaynta barnaamijyo hab online ah u shaqaynaya kuwaas oo abuuraya hirar been ah (fake trading signals)  oo ay dadka ugu sheegayaan inay lacago samaynayaan.  Damaca iyo rabitaanka hodannimada degdega ah ayaa la odhan karaa waxa uu aasaas u yahay in dadku markiiba galaan maalgalin aanay garanayn sida ay u shaqaynayso, cida ka shaqaynaysa, meesha ay ku shaqeeyaan iyo dabeecada suuqa ay maalgashanayaan. 

Dhanka kale waxay adeegsadaan farsamooyin qofka lagu soo saarayo waxa jeebkiisu ka jira. Tusaale ahaan waxay diyaarinayaan kooxo suuqgayn ah oo sheeganaya inay lacago badan ka sameeyeen oo %100 aamin yahay barnaamijku si dadku ugu soo yaacaan iyo fariimo horumarsan oo lagu sharaxayo sida loo adeegsanayo barnaamijkooda. 

2.    Iska dhigidda Shirkado la aqoonsan yahay (impersonating trusted institutions).

Marka horeba qorshahooda waxa ku jirta inay iska dhigaan shirkado suuqa hore ugu jiray ama dadku wada yaqaanaan sida Bangiyo, hayado maaliyadeed iyo ururo taburaacaad si ay kor ugu qaadaan aaminaadooda.

 

Waxa kale oo ay soo bandhigaan caddaymo dad kale oo maalgashigan faa’iido wayn ka helay iyo kuwa tijaar ka noqday.  Qodobkan waxay ku kabaan dhukumentiyo  been abuur ah, maqaallo laga baahiyay oo been ah iyo xitaa koontooyin baraha bulshada oo ay ku baahiyaan shaqooyinka ay qabtaan si dadku ugu qancaan. Halkani waa meelaha ka dhigaya kooxahan in u muuqdaan shirkad sharci ah (legit firm) aan marnaba laga shakiyi Karin.

3.    Farsamadooda oo heersare ah (Sophisticated scamming tricks)

Tuugadani waa kuwo aqoontooda iyo farsamooyinkooduba sareeyaan, oo aqoon buuxda u leh waxa ay samaynayaan. Xeeladahoodu waxay u sahlayaan in dadku u arkaan shirkad la aamini karo iyaga oo samaynaya website-yo si fiican u diyaarsan iyo barnaamijyada Mobilada lagu soo dejisto oo dhamaystiran si dadku halkaas lacagta ugu shubaan. Waxay sameeyaan xaysiisyo iyo joornaalo ay kaga hadlayaan ujeedooyinkooda iyo himilooyinkooda maaliyadeed ee wakhtiga fog iyaga oo iska dhigaya in qof waliba faa’iido raasamaalkiisa ka badan helayo wakhti kooban. Tusaale ahaan; haddii aad $600 dollar maalgashato 24 saacadood waxaad helaysaa $40, wakaas qofku jeebkiisa wixii ku jirayba ku shubay.

Intaas oo kaliya ma aha, waxay sameeyaan xog ururin heersare ah iyo baadhis (Sophisticated Social Engineering tactics) ku saabsan baahida loo qabo barnaamijyada ay abuurayaan iyaga oo ku dhisaya waxyaabaha ay dadku aamini karaan iyaga oo iska dhigaya shirkad qof waliba ka dhex arki karo fursadaha u saamaxaysa in uu gaadho yoolkiisa maaliyadeed.

Waxay kula wadaagayaan fariimo Email ah oo heerkoodu sarreeyo iyo taleefano iyaga oo xidhiidhkooda ka dhigaya mid heersare ah mudada ka horaysa inta aanay fulin mashruucooda dhactooyada. Wax waliba waxay u muuqdaan sharci indhahaaga hortooda (legit and living), waayo haddii aad ka mid noqoto dadka ugu horeeya ee maalgashada waxaad helaysaa faa’iido.

4.    Aqoondarada aasaaska Maaliyadda; si gaar ah dadkeena (Financial Literacy Gap). 

Fahamka mabaadi’da aasaasiga ah ee maaliyadda, gaar ahaan faa’iido samayntu waa muhiim marka la joogo maalgalinta suuqyada maaliyada (investing financial markets). Dad badan ma fahmsana sida maalgelinta sharciga ah u shaqeyso iyo farqiga u dhexeeya maalgalinta aan sharciga ahayn. Xeerka koowaad ee ay tahay in qofku ku dhaqmo waa  in “faa’iido-soo celinta degdeg ah ee wixii aad maalgashatay ay ku lamaan tahay khatarta luminta gabi ahaanba wixii aad maalgashatay - raasamaalka. Marka lagu yidhaa waxaad helaysaa faa’iido %100, ogow waa khad cas (red flag) oo aad ku fahmi karto in waxani yihiin sharci daro ama dhactooyo. Hadaba, bulshadeena waxa inta badan hoda aqoon la’aanta ka haysta aasaasiyaadka maaliyada iyo maalgashiga maadaama oo aynaan lahayn suuqyo maaliyadeed oo shaqeeya.

5. Bartilmaadeedka dadka nugul (unstable financial and emotional people).

Haddii aad u fiirsato dadka inta badan lagu dhaco barnaamijyada online-ka ah boqolkiiba saamiga ugu badan waa dadka aan dhaqaalahoodu buurnayn. Waa dadka sameeyo dhaqaale kooban oo ka baxsan noloshooda, ka soo qaad inay haystaan $500  ilaa 10,000 dollar oo  kayd ah. Markaa waad fahmi karta in aanay badanaa dabinkan ku dhicin dadka tujaarta ah maadaama oo ay heli karaan talo-bixin maaliyadeed ama ay leeyihiin khibrado maalgashi oo ay fahmi karaan dabeecadaha maalgashiga iyo Tuugada.

Kooxahani (scmmers) waxay beegsadaan dadka caadifadooda maaliyadeed ay kacayso marka ay arkaan lacag wakhti kooban lagu samaynayo iyo faa’iido degdeg ah, iyaga oo aan tixgalin maalgashigani ma wax la hubaa mise waa mashruuc aan la garanayn meel uu ka bilaabmo iyo meel uu ku dhamaado. Si qofka loogu sheego inuu ka baxayo xaaladan dhaqaale ee adag waxa ay abuurayaan bandhig indho-sarcaad ah iyaga oo  dadka u sheegaya “ku hel $500 dollar ee aad maalgashato 10,000 dollar.” Wakaas markiiba qofku faraqiisa furay ee wixii uu hayay ama mudada ururinayay ku shubay barnaamij tuugo ah oo aanu garanayn cida maamulaysa iyo meesha laga maamulayaba.

5.    Aqoondarada Tiknoolajiyada (Technological handicap).

Tiknoolajiyadu waxay ku socotaa xawaare sare, saacad kastana waxa soo kordha barnaamijyo iyo xirfado tiknoolaji ah oo saameeya hab nololeedka maalinlaha. Aqoondarada tiknoolajiyadu waxa qodob kale oo qofka ku riixaysa inuu si indho la’aan ah u galo khalad wayn. Tusaale ahaan, haddii aanad aqoon u lahayn sida loo aqoonsado website-yada been abuurka ah, Barnaamijyada been abuurka ah iyo macaamilka maaliyadeed ee habka dhijitaalka ah loo maamulo, waxaad noqonaysa qof naafo ka ah tiknoolajiyada mana kala garan kartid xaqiiqada barnaamijyada ay adeegsanayaan tuugada Online-ka wax ku dhacdaa.

Farsamooyinkooda horumarsan waxa ka mid ah inay dadka ku qanciyaan inay soo dejistaan barnaamij ganacsi oo been abuur ah kaas oo aan laga helayn madalaha internetka ee la isla yaqaan sida Google play iyo App store, haddii aanad faham ka haysan farqiga u dhexeeya labadan platform iyo kuwa kale ee la soo galiyo barnaamijyada waxaad si fudud ugu dhacaysaa khalad waxaana laga yaabaa inaad soo dejisato barnaamij aan sax ahayn.

Muhiimadda ay leedahay in aad taqaano wax ku saabsan tiknoolajiyada, gaar ahaan kuwa la xidhiidha maaliyada sida kuwa bixiya adeegyada lacag la bixidda ama dhigashada waxay ku siinayaan inaad fahmi karto kaartooyinka tuugada Online-ka. Inta badan waxay adeegsadaan aalado lacag bixineed oo aan sharci ahayn (illegal payment methods) sida wallets, kuwaas oo aan ku waydiinayn wax macluumaad xaqiijin ah taasina waxay muujinaysaa in aan lagu kalsoonaan Karin.

Qaybta ugu darani waa tan; marka barnaamijka wakthgiisii dhamaadka la gaadho waxay hakiyaan lacagaha dadka ugu jiraa akoonada ay ku leeyihiin Barnaamijka. Ka dib waxay kaa codsanayaan in aad khasaarahaaga kharashka kale ku bixiso, macnaha adiga oo dhacan lagu sii dhaco.

Marka la isla besbeelo ee ay fadhiisiyaan lacagtii dadku maalgashadaan (freezing funds) waxay ku odhanayaan lacagihii waxay u xaniban yihiin cashuuro ama khidmado Bangi markaa si xanibaada looga qaado lacagaha taagan ee aanad la bixi Karin fadlan ku shubo lacag, tusaale ahaan $20 ilaa $100 ama ka badan. Qofkii oo kurbada ka badatay oo lacagtiisii ku socoto jidka dhactooyada ayaa hadana markale si ismaqiiq ah amarkooda u fulinaya isaga oo rajaynaya haddii uu lacagta kale markale bixiyo in xanibaada laga qaadayo lacagtiisa.

FG. Qaybta wanaagsan ee maalgashiga Barnaamijyada tuugada ee nooca loo yaqaan maalgashiga horumarinta (advance fee scams), waa in dad badani ka faa’iidaan dadka ugu horeeya ka qaybqaata inta ka horaysa xiliga ay u qorsheeyeen inay suuqa kaga baxaan. Arintani maaha mid hoos martay tuugadu (scammers), balse waa qorshahooda qaybta ugu muhiimsan ee ay maalgashadeyaasha ku helayaan. Marka ugu horeysa ee ay suuqa soo galaan waxay  lacagaha u bixiyaan sida ugu fiican ee ugu dhakhsaha badan.

Maxaa lagu gartaa Tuugada Online-ka ah si gaar ah (Red flags).

1. ·       Waxay kugu qancinayaan inay yihiin shirkada ugu fiican ee kuu damaanad qaadaysa faa’iido sare oo aan khasaare lahayn.
2. ·       Waxay kuu soo bandhigayaan dalab aanad codsan, iyaga oo fariin kuu soo diraya ama barahooda bulshada kugula wadaagaya xaysiisyo.
3. ·       Waxay culays kugu saarayaan inaad maalgashato barnaamijkooda.
4. ·       Waxay kaa codsanayaan lacag horumarin ah oo kugu sheegayaan hawl socodsiin (Upfront transaction Fees), markaas waxaad fahmi kartaa in shirkad aad maalgashanaysaa aanay lacag kale oo horumarin ah kaa qaadayn.  
5. ·       Nidaamo lacag bixineed/dhigasho oo aan la garanayn ama cusub oo aan damaanad lahayn.